Onlangs kwam ons studiegenootschap bijeen voor een boekbespreking van ‘Psychologie van de Massa’ van de Franse arts en socioloog Gustave Le Bon.
De titel doet gewichtig aan, maar het boek voelt in de hand als een lichtgewicht met slechts 240 bladzijden. Toen het in 1895 voor het eerst verscheen, kreeg het al snel grote bekendheid in Frankrijk, maar ook in het buitenland werd het goed ontvangen. Het zou tot 2015 duren voor er een Nederlandse vertaling verscheen van ‘La Psychologie des Foules’. In de moderne vertaling klinken de woorden van Le Bon verrassend hedendaags, net als de thematiek trouwens. Als je niet wist dat het boek uit 1895 was, zou je denken dat het kort geleden was geschreven.
Gustave Le Bon was een Franse arts en socioloog die leefde van 1841 tot 1932. Hij werd geboren in een klein stadje net buiten Parijs. Aanvankelijk studeerde Le Bon medicijnen en werkte als arts. Hij publiceerde onderwijl een groot aantal boeken en artikelen, zijn doorbraak kwam met het boek dat we hier bespreken: ‘Psychologie van de Massa’.
Le Bon was de eerste die een wetenschappelijke verhandeling schreef over het fenomeen dat mensen zich heel anders gedragen in een groep of massa, namelijk het feit dat zij, eenmaal met elkaar vervlochten, niet langer in staat zijn tot zelfstandige gedachtenvorming. De mens is als hij opgaat in de massa volkomen irrationeel.
“Het individu in de massa is als een zandkorrel te midden van andere zandkorrels, waar de wind naar believen mee speelt”
-Gustave Le Bon.
Le Bon gebruikt voorbeelden waarbij de massa een doorslaggevende rol heeft gespeeld, zoals bij de Franse Revolutie of de opkomst van Napoleon. Hij stelt dat de dieperliggende oorzaak van alle grote omwentelingen in de wereld, of deze nou sociaal, religieus, politiek of cultureel van aard zijn, de macht van de massa is.
Volgens Le Bon is een mens in de massa overgeleverd aan de wil van de massa en dat maar weinigen de kracht hebben zich daartegen te verzetten. Hij introduceerde als eerste de term ‘massa-hypnose’. Hij beschreef haarscherp de manifestaties daarvan, zoals devote toewijding, maar ook de meest primitieve wreedheden.
De enige kracht die sterk genoeg is om beschavingen van de grond af op te bouwen of volledig af te breken, is volgens hem de kracht van de massa. En haar macht wordt steeds groter, terwijl de macht van religies, koningen en de elite juist tanende is. Deze trend zou kenmerkend zijn voor een beschaving die aan het einde van haar levenscyclus is gekomen, aldus Le Bon.
Inmiddels zijn we 127 jaar verder en alhoewel de westerse beschaving onder vele problemen gebukt gaat kunnen we niet zeggen dat deze ten onder is gegaan. We wankelen, maar we staan nog overeind. De vraag is dan ook of Le Bon niet te somber over de toekomst dacht. Ook de macht van de elite is niet afgenomen zoals hij voorspelde. De huidige macht, de werkelijke macht – de multinationals en bepaalde groepen en verbanden, in wezen dezelfde als gedurende zijn belle epoque, hebben meer geld en invloed dan ooit tevoren. Wellicht heeft Le Bon de manipulatiemogelijkheden van de moderne massamedia niet kunnen overzien. De massa heeft weliswaar haar eigen dynamiek, maar wordt in deze tijd overgenomen door de sturing van bovenaf, waarbij de massamedia belast is met de uitvoering van die sturing. De afgelopen Covid crisis heeft duidelijk gemaakt dat ongeveer 20% van de bevolking de manipulaties doorziet, maar het grootste deel van de massa de ingezette nudges van de Corona Gedragsunit genoegzaam volgde: “we mogen weer zonder mondkapje”. De meeste mensen bleken geen enkele moeite te hebben om zich te conformeren, ze lieten zonder slag of stoot hun vrijheid afpakken. Opleidingsniveau, intelligentie en levenservaring leken eerder conformiteit in de hand te werken dan de kritische vermogens te versterken. Voor veel mensen die wel vrij denken was het een ontluisterende ervaring.
Of Le Bon een antwoord heeft op de volgende ronde van manipulaties is de vraag. Waarschijnlijk niet. Niettemin is ‘Psychologie van de Massa’ een aanrader voor ieder die meer inzicht wil krijgen in de gedragingen van ons als mens, zowel als individu als in groepsverband.
Studiegenootschap Erkenbrand
